Mali gudački instrument, kruškastog oblika, sa tri žice, izgrađen od dudovog drveta i ukrašen filigrantskim detaljima koji ima metalni šiljak na kraju je opis jednog starog kritkog instrumenta koji se zove KRITSKA LIRA.

Centralno mesto u tradicionalnoj muzici Krita je lira koja se svira na kolenu, a vekovima su karakteristični melodijski tonovi lire bili zvučni zapis kritske kulture. Dobar način da uočite lira svirača je da vidite da li ima duge nokte na levoj ruci.

Ako se pitate zašto je to važno, evo odgovora.

To je zato što tonovi lire, za razliku od violine ili viole, nastaju ne pritiskanjem žica na vrat, već tako što muzičar noktima gura žice horizontalno.

Ima tužen, setan, elegična zvuk koji podseća na neka stara vremena, srednjevekovna, tešku istoriju grka iz Male Azije i može se slobodno nazvati grškom violom. Ona je svrojevrsni muzički simbol Peloponeza.

Više od trećine sadašnjih stanovnika Krita direktno potiče od graditelja prve velike urbane i trgovačke civilizacije Evrope, stare više od 4500 godina.

Vrste kritskih lira

Osim standardne lire, postoje još dve varijante:

• lyraki – manja, sa višim tonom, i
• vrodolyra – veća, sa 4 žice, sa dubljim bas tonovima.

Zvuk lire, bilo da izlazi iz malog kafea, seoskog slavlja ili velikih koncerata je nepogrešivo – često radosno uz brze melodije koje prate tradicionalnu igru, a ponekad i sasvim drugačiji i dirljiv zvuk koji se odsvira sa sporim razvučenim notama koje dirnu u dušu.

Prema grčkoj mitologiji, liru je prvi stvorio bog Hermes, Zevsov sin, koji je za izradu instrumenta koristio oklop kornjače i kožu i creva krave (za žice) ukradene od Apolona. Zatim ga je ponudio Apolonu kao pokajanje za životinje koje je ukrao.

Najranije poznate vizuelne reference na liru potiču iz ilustracija lirakija u vizantijskoj umetnosti koje datiraju iz Konstantinopolja 10. veka i veruje se da je instrument donet na Krit otprilike u to vreme.

Danas, šačica stručnih zanatlija koji prave najfinije lire na Kritu, koriste staro drvo – dud, javor i orah za zvučnu kutiju i libanski kedar (od iskorišćenog drveta starog preko 200 godina, donetog na Krit u otomansko doba) za vrh površine – zvučna ploča.

Lira je često prateći instrument, zajedno sa kritskim lautom za pevaje mantinade, kratki rimovani stihovi koji pričaju priču, rasprostranjena širom Krita, mantinada je najčešći oblik narodne pesme na ostrvu.

Heraklion ima dugu i ponosnu tradiciju stvaralaca lira i muzičara, ništa više od međunarodno proslavljenog specijaliste za liru Rosa Dejlija (Ross Daly). Irskog porekla, Ros je Krit učinio domom pre skoro 40 godina kada je osnovao svoju muzičku radionicu Lavirint – obrazovnu instituciju koja promoviše tradicionalne narodne muzičke tradicije iz celog sveta u selu Houdetsi, 20 km južno od Herakliona. Objavio je više od 35 albuma, na Kritu, a i u svetu Ros Dali je živa legenda. Mnogo putuje po Evropi i šire, svirajući na rasprodanim koncertima gde god da ode, i ako imate priliku da ga vidite kako svira, zgrabite tu priliku jer iskustvo je nezaboravno.

Evo jedne numere Rosa Delija:

Poslušajte i jednu od numera Steliosa Petrakisa jednog od najpoznatijih muzičara koji svira kritsku liru:

Naslovna slika: cretamaris.gr